Türklerde Yelpaze

[kobali]

YELPAZE

Yelpaze, bir süs aleti olarak Çinde çok yayılmıştır. Aslında Türklerin oturdukları bölgelerde, yelpazeyi kullanmak için pek fazla bir gerk de yokdu. El yelpazwsi ise, yaygın olarak bir süs eşyası idi. Sıcak memleketlerde, odanın tavanına asılan, büyük yelpazeler de vardı. Bunlar bazan, bir kilim bile olabilirdi. Fakat Türk kaynaklarında, böyle büyük oda yelpazelerine, pek ratlamıyoruz. Belki Uygurlarda, Turfanın çok sıcak olması sebebi ile, söz konusu olabilirdi.

Uygurlar yelpazwyw "yelpigü" diyorlardı. Bu söz, hem kök ve hem de ek bakımından türkçedir. Eski türkçede "yelpimek, yelpitmek", yelpazelenmek veya yelpazeletmek demekti. Örnek olarak Uygur kaynaklarında, "yelpigü üze yelpiyü", yani, "yelpaze ile yelpazeleniyor" gibi bir çok söze rastlanmaktadır.

[kobali]

Sinek yelpazeleri:

Bunlar, serinletici yelpazelerden ayrı yapıda değildi. Anlaşıldığına göre Türkler, yelpazeyi serinlemekten çok, sinekler için kullanıyorlardı. Nitekim XI. yüzyıl Ortaasya Türkleri, "O, ona sineği yelpazeletti" karşılığı olarak, şu eski Türk sözünü söylüyorlardı: "Ol, anğar sinğek yelpetti". XI. yüzyılda Kaşgarlı Mahmud, Türklerin "yelpazeletmek" fiilinin, "yelpetür-yelpetmek" gibi, çeşitli çekilişlerini de veriyordu.

Eski Anadolu kitaplarında ise, "sinek yelpazeleri" için, "sinek üşeleyecek" diyorlardı. Uygur geleneği, Harezmşahlar Türk kültür çevresinde de devam etmişti. Bu çağa ait kaynaklarda ise yelpazeye, türkçe " yelpügüç" adı veriliyordu. " Yelpidi yelpigüç birle", yani, "yelpaze ile yelpazelendi", gibi türkçe yazılmış örnekler de görülüyordu. Zamahşarinin kitabına sonradan yapılan moğolca ilavelerde, Moğolların bu çağda Türklerin tesiri altında kalarak, onların da yelpazeye, "yelbügüç" dediklerini görürüz.

"Yelpimek" sözü Anadolu köylerinde de, eski anlamı ile yaşar. Kütahya çevrelerinde, rüzgarın hafif hafif esmesine, "yelpimek" denilmektedir. Fakat Anadoluda yelpaze için, daha çok "salgı, yelek, yelik" gibi sözler kullanılır. Ortaasyadaki Kırgız Türkleri ise, yine Uygur geleneğini devam ettiriyorlar ve yelpazeye, "celpirüün" diyorlardı. Bilindiği üzere bu Türkler, -bir ağız değişikliği olarak-, yel yerine, cel derlerdi.